ตลอดระยะเวลา 4 ปี ที่ผ่านมา ดร.รัตนา แซ่เล้า ผู้รับพระราชทานทุนอานันทมหิดล แผนกธรรมศาสตร์ ประจำปี 2549 ผู้ที่เดินทางไปทั่วประเทศ กับ รายการ 1 ในพระราชดำริ สถานีโทรทัศน์ช่อง 9 Mcot HD เพื่อสร้างสรรค์สารคดีคุณภาพนำเสนอมุมมองด้านการศึกษาของประเทศไทย เป็นจำนวนกว่า 52 ตอน ผ่านบุคคลากร, นักวิชาการ และ ผู้ที่มีส่วนเกี่ยวข้องต่าง ๆ รวมถึงพลังบวกที่เกิดขึ้นในหลายโรงเรียนจากทั่วประเทศ ทำให้มองเห็นถึงภาพรวมของปัญหาที่เกิดขึ้น และยังได้เห็นถึงการปรับตัวในหลายโรงเรียนให้เหมาะสมกับบริบทของพื้นที่ ซึ่งการพัฒนาการศึกษาเป็นหน้าที่ของเราทุกคน ที่จะทำให้เกิดความเปลี่ยนแปลงก้าวไปข้างหน้า ที่สำคัญ คือ ต้องทำอย่างต่อเนื่องและเชื่อมโยงในทุกระบบ เน้นผู้เรียนเป็นสำคัญ สามารถเรียนรู้ได้ทุกที่ ทุกเวลา และจากเรื่องดังกล่าว ได้มีบทสรุปจากการทำงาน ตกผลึกเป็นความเห็นที่น่าสนใจ ดังนี้
ดร.รัตนา แซ่เล้า เล่าว่า ตลอดการทำงานที่ผ่านมา ได้ทำให้เห็นพลังบวกที่มีอยู่ในโรงเรียนต่าง ๆ ทั่วประเทศไทย แต่ที่ประทับใจมากที่สุด คือ โรงเรียนอุดมสิทธิศึกษา อ.สังขละบุรี จ.กาญจนบุรี เป็นกรณีศึกษาที่มีหลายมิติ คือ เป็นชุมชนมอญ กระเหรี่ยง และชุมชนไทย แต่อยู่ร่วมกันอย่างสันติ ภายใต้เมตตาคุณ ของ หลวงพ่ออุตตมะ ที่ได้สร้างโรงเรียนด้วยการมอบที่ดินให้เมื่อ 49 ปี ที่แล้ว ทำให้เด็กนักเรียนได้อ่านออกเขียนได้ โดยใช้ภาษาไทยเป็นเครื่องมือ ทำให้คนหลายชาติพันธุ์มีความสามัคคี และอยู่ร่วมกันอย่างมีความสุข ซึ่งในปัจจุบันได้มีการนำเอาอาชีวะลักษณะที่ 3 เข้ามาใช้ เป็นการสร้างพื้นที่ให้กับนักเรียนได้มีงานทำ เกิดเป็นชุมชนที่เข้มแข็ง
นอกจากนี้ ยังมีอีกหลายโรงเรียนที่ได้น้อมนำพระราโชบาย เรื่อง เศรษฐกิจพอเพียงของในหลวงรัชกาลที่ 9 มาใช้ เช่น โรงเรียนวังจันทร์วิทยา จ.ระยอง ได้จัดทำ 25 ฐานการเรียนรู้ ทำให้นักเรียนสามารถพึ่งตัวเองอย่างยั่งยืน ซึ่งเราพบว่าในหลายโรงเรียนก็ได้นำเรื่องนี้ไปใช้ เพราะหัวใจหลักของการศึกษา คือ ต้องดูแลตัวเองและครอบครัวให้ได้ก่อน แล้วถึงจะไปดูแลสังคมและประเทศชาติได้
จากการทำงานมา 4 ปี ทำให้ได้บทเรียน 4 อย่างที่สำคัญ คือ 1) สู้และไม่ท้อ การอยู่บนความขาดแคลนของทรัพยากร ซึ่งไม่เป็นความจริงเสมอไป หากเรารู้จักพัฒนาให้ได้ประโยชน์สูงสุด 2) หลักบวร การทำผ้าป่า ได้แสดงให้เห็นความสามัคคีของชุมชน เหมือนที่ โรงเรียนบ้านห้วยต้มชัยยะวงศาอุปถัมภ์ จ.ลำพูน ที่ได้อาศัยบารมีของ หลวงปู่ครูบาชัยวงศาพัฒนา มาพัฒนาโรงเรียน ทำให้ชาวปกาเกอะญอได้รับการศึกษา ซึ่ง คือ หลักบวร (บ้านวัดโรงเรียน) ที่เป็นอัตลักษณ์ที่น่าชื่นชมของประเทศไทย 3) การพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่น คือ ให้ท้องถิ่นมีส่วนร่วมในการพัฒนาการศึกษาของเด็ก คือ เรียนในสิ่งที่สามารถนำมาใช้ได้จริงในชีวิตประจำวัน เช่น โรงเรียนวัดถนนกะเพรา จ.ระยอง ที่ได้สร้างนวัตกรน้อยเพื่อชุมชน การอยู่ในชุมชนประมง ทำให้คิดนำเอาเปลือกหอยมาผสมซีเมนต์ สร้างเป็นกระถางต้นไม้เพื่อนำไปขาย เป็นซอฟต์พาวเวอร์ของ อ.แกลง จ.ระยอง และ 4) การกระจายอำนาจ ทั้งในเรื่องหลักสูตร, งบประมาณ, บุคลากร และต้องให้ชุมชนมีอำนาจในการตัดสินใจของตัวเอง ซึ่งในปัจจุบันศูนย์กลางอำนาจยังอยู่ที่กระทรวงศึกษาธิการ ท้องถิ่นจะต้องมีบทบาทมากกว่านี้ เพราะเป็นผู้ที่อยู่ใกล้ชิดกับคนในชุมชนมากที่สุด
ดร.รัตนา แซ่เล้า เล่าต่อว่า ขอฝากไปยังทุกท่านในแวดวงการศึกษาไทย ให้มี 1) ความกล้า คือ กล้าที่จะทำสิ่งใหม่ให้กับชุมชน ทั้งในเรื่องหลักสูตรใหม่ ๆ หรือ การนำหลักสูตรท้องถิ่นมาใช้ , การบริหารทรัพยากรที่จำกัด , การเผชิญหน้ากับอุปสรรคต่าง ๆ 2) ศรัทธา คือ การศรัทธาในตัวเด็ก ที่ในอนาคตเขาจะเป็นผู้ขับเคลื่อนประเทศชาติต่อไป และ 3) ความหวัง ต้องมีความเชื่อว่า สังคมในวันพรุ่งนี้เป็นวันแรกของชีวิตที่เหลืออยู่ ที่จะต้องมีสิ่งใหม่เกิดขึ้น อย่าจมปลักกับเรื่องหรือสิ่งเดิม ๆ เราต้องสู้ไปด้วยกัน ทุกคนสามารถช่วยผลักดันพัฒนาการศึกษาไทยได้ และสุดท้ายการทำงานด้านการศึกษา ต้องทุ่มเทแบบ 360 องศา จึงอยากกราบขอบคุณสถาบันครอบครัว คือ คุณพ่อกวงเม้ง และคุณแม่ปิติอร แซ่เล้า ที่เป็นกำลังใจเสมอมา
ผู้สนใจสามารถเข้าไปชมคลิปการสัมภาษณ์เพิ่มเติมได้ที่ รายการ 1 ในพระราชดำริ ตอน ความฝันอันสูงสุด สร้างพลังบวก เพื่อการศึกษาไทย ทางสถานีโทรทัศน์ช่อง 9 Mcot HD ร่วมกับ มูลนิธิอานันทมหิดล ได้จัดทำขึ้น โดยคลิกไปที่ https://www.youtube.com/watch?v=gVq2G-0B2YE&t=327s ได้ตั้งแต่วันนี้เป็นต้นไป
